پهپادها و هوش مصنوعی، حریم خصوصی و معنویت را در حج کم کرده است؟
ارتباط فردا: در حج امسال عربستان سعودی با بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند پهپادهای حرارتی، هوش مصنوعی و ربات‌های چندزبانه تلاش دارد ایمنی و کارآمدی مراسم را افزایش دهد. اما این نوآوری‌ها، نگرانی‌هایی نیز درباره نقض حریم خصوصی، نبود شفافیت قانونی و کاهش معنویت این سفر روحانی مطرح کرده است.
امسال، پهپادهایی با تصویربرداری حرارتی و ربات‌هایی که توصیه‌های دینی ارائه می‌دهند، در حج حضور دارند. حدود ۱۰ سال پیش، تلفن همراه یک معجزه تکنولوژیک برای زائران به شمار می‌رفت و حدود یک قرن پیش، اتومبیل پیشرفته‌ترین فناوری بود که در موسم حج به کار گرفته می‌شد.
حج، یکی از بزرگ‌ترین تجمعات انسانی در جهان، مراسمی است که هر مسلمان بالغ و توانمند باید دست‌کم یک‌بار در طول زندگی خود آن را انجام دهد. این مراسم امسال از ۴ ژوئن (۱۴ خرداد) در عربستان سعودی آغاز شده و تا ۹ ژوئن (۱۹ خرداد) ادامه خواهد داشت. در این مدت، تا حدود ۲ میلیون زائر از بیش از ۱۸۰ کشور جهان در مجموعه‌ای از آیین‌های مذهبی در شهر مکه شرکت می‌کنند.
اما تجمع این تعداد انبوه انسان در محدوده‌ای نسبتاً کوچک در گذشته مشکلاتی جدی به دنبال داشت. در سال‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۱۵، هزاران نفر در اثر ازدحام جمعیت جان باختند. سال گذشته بیش از ۱۳۰۰ نفر به دلیل گرمای شدید جان خود را از دست دادند؛ چرا که زائران معمولاً روزانه تا ۶۵ کیلومتر در دمایی بین ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد پیاده‌روی می‌کنند.
در حج مواردی چون آتش‌سوزی، تظاهرات، خودکشی، ریزش ساختمان‌ها و بیماری‌های واگیردار نیز گزارش شده و مشکلات رایج‌تری چون گم شدن افراد یا مسائل پزشکی هم همواره وجود داشته است.
با توجه به این پیشینه، تعجبی ندارد که مقامات سعودی به دنبال استفاده از فناوری برای مدیریت بهتر جمعیت و ارائه خدمات مطلوب‌تر به زائران باشند. امسال عربستان از پهپادهای مجهز به تصویربرداری حرارتی، هوش مصنوعی و فناوری تشخیص چهره بهره برده است تا مطمئن شود فقط افرادی که مجوز رسمی حج دارند، وارد مناطق مناسک حج می‌شوند.
مرگ‌ومیرهای سال گذشته بیشتر مربوط به زائرانی بود که بدون مجوز رسمی در مراسم حضور یافته بودند و در نتیجه به خدماتی مانند پناهگاه‌های مجهز به تهویه مطبوع در گرمای شدید دسترسی نداشتند.
آیا فناوری می‌تواند ایمنی را افزایش دهد؟
برای جلوگیری از ازدحام، وب‌سایت «نُسک» (Nusuk) و اپلیکیشن موبایلی آن، امکان ثبت‌نام و ورود به مناطق خاص در زمان‌های مشخص را برای زائران فراهم می‌سازد. سامانه نسک شامل کارت شناسایی الکترونیکی و دستبند هوشمندی است که اطلاعاتی چون هویت زائر، برنامه سفر، وضعیت مالی، سلامت و محل اقامت او را دربر دارد. حمل این کارت در تمام مدت حج الزامی است و برای دسترسی به حمل‌ونقل و سایر خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برخی از دستبندها دارای ردیابی موقعیت مکانی هستند، میزان اکسیژن خون و ضربان قلب فرد را پایش می‌کنند و حتی امکان درخواست کمک پزشکی را فراهم می‌کنند.
از دیگر فناوری‌های نوین حج امسال می‌توان به ربات‌هایی اشاره کرد که بازدیدکنندگان را در اماکن مذهبی راهنمایی می‌کنند، آب یا قرآن توزیع می‌کنند یا به ۱۱ زبان مختلف مشاوره می‌دهند. همچنین خیابان‌ها و مسیرهای جدیدی با سطح منعکس‌کننده بیشتر نور (و در نتیجه خنک‌تر) برای آسایش بیشتر زائران ساخته شده‌اند. افزون بر این، لباس احرام ویژه‌ای با پارچه‌ای پیشرفته طراحی شده است که دمای بدن زائر را تا ۲ درجه سانتی‌گراد خنک‌تر نگه می‌دارد.
تمام این فناوری‌ها، نظارت‌ها و محاسبات الگوریتمی پیشرفته برای افزایش ایمنی مراسم و کاهش احتمال حوادث غم‌انگیز به کار گرفته شده‌اند. اما با افزایش حجم فناوری، نگرانی‌ها درباره حریم خصوصی داده‌ها، نظارت دولتی و تهدیدات سایبری نیز افزایش یافته است.
نگرانی‌ها درباره حریم خصوصی و نظارت
زینب اسماعیل، پژوهشگر و سردبیر سازمان حقوق دیجیتال «SMEX» در لبنان می‌گوید: «همه این فناوری‌ها اجباری هستند و کسانی که آنها را نپذیرند، اجازه انجام حج را ندارند. در کنار این، قانون حفاظت از داده‌های شخصی عربستان که تنها به‌طور ناقص با استانداردهای بین‌المللی هماهنگ است و شامل خلاها و مفاد نگران‌کننده‌ای می‌شود، سبب افزایش نگرانی‌ها درباره ایمنی و حریم خصوصی داده‌های زائران شده است.»
مقامات سعودی معتقدند که نگرانی درباره حریم خصوصی می‌تواند فدای ایمنی مراسمی با این ابعاد عظیم شود.
اما مروا فاتافتا، مدیر سیاست‌گذاری سازمان بین‌المللی «Access Now» در حوزه خاورمیانه و شمال آفریقا، با این رویکرد مخالف است. او می‌گوید: «صرف‌نظر از توجیه مقامات سعودی، آنچه بیش از همه نگرانم می‌کند، فارغ از خود فناوری، این است که این ابزارها در کشوری به‌کار گرفته می‌شود که حاکمیت قانون در آن ضعیف، شفافیت ناکافی و پاسخ‌گویی دولتی تقریباً وجود ندارد.»
این پژوهشگر فلسطینی به دویچه‌وله گفت: «بررسی و حسابرسی این فناوری‌ها برای کشف مشکلات بسیار دشوار است و افراد هم عملا نمی‌توانند درباره استفاده از آنها پرسشی مطرح کنند. زائران حج در موقعیتی نیستند که بگویند «من نمی‌خواهم داده‌های بیومتریکم را بدهم».»
شفاف نبودن شرایط استفاده از داده‌ها
در شرایط استفاده از اپلیکیشن نُسک، اطلاعات دقیقی درباره مدت زمان نگهداری داده‌های شخصی زائران ارائه نشده یا تناقض‌هایی در این زمینه وجود دارد. دویچه‌وله برای کسب اطلاعات بیشتر با اداره ملی مدیریت داده و سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان تماس گرفت، دو نهادی که آدرس ایمیل برای پرسش‌های عمومی ارائه داده‌اند. اما هیچ‌کدام از ایمیل‌ها پاسخی دریافت نکردند.
یکی از پیام‌ها حتی با پاسخ «ظرفیت صندوق پستی پر شده است» برگشت خورد.
از سال ۲۰۲۳ عربستان دارای قانون حفاظت از داده‌های شخصی است، اما همان‌طور که زینب اسماعیل اشاره کرد، چارچوب حقوقی فعلی اجازه می‌دهد قوانین به‌گونه‌ای تفسیر یا دست‌کاری شوند که منافع دولتی را بر حقوق بشر ترجیح دهند.
نگرانی‌ها فقط مربوط به سوءاستفاده احتمالی از داده‌های میلیون‌ها زائر توسط مقامات داخلی عربستان نیست. افزایش وابستگی به فناوری برای کنترل و نظارت بر زائران حج، به‌طور کلی آسیب‌پذیری بیشتری ایجاد می‌کند، زیرا نقاط ضعف بیشتری برای نفوذ هکرها به وجود می‌آید. عربستان سعودی و سایر کشورهای خلیج فارس از جمله قربانیان اصلی جرایم سایبری در جهان به شمار می‌روند.
اولین پلتفرم ثبت‌نام زائران در عربستان با نام «مطوف» توسط یک شرکت خصوصی اداره می‌شد و به‌طور غیرمنتظره‌ای اسپم‌هایی برای کاربران ارسال کرد. سپس در سال ۲۰۲۲، اپلیکیشن دولتی نُسک جایگزین آن شد. اما تنها یک سال بعد، کارشناسان امنیت سایبری داده‌های واردشده در این پلتفرم را در وب‌سایت‌های غیرقانونی فروش اطلاعات شخصی کشف کردند.
کاهش معنویت، افزایش تجربه دیجیتال
فناوری‌های نوین نگرانی دیگری نیز به همراه دارند؛ آیا این سطح از تکنولوژی، از معنویت منحصر به‌فرد حج نمی‌کاهد؟
بر اساس پژوهشی که در سال ۲۰۱۸ توسط دانشگاه مرکزی لانکاشر بریتانیا انجام شد، ممکن است این اتفاق روی دهد.
زائران شرکت‌کننده در این تحقیق از رفتار دیگران در اماکن مقدس شکایت داشتند، از جمله گرفتن سلفی، صحبت با موبایل هنگام انجام مناسک و برخورد توریستی به جای برخورد مؤمنانه. یکی از افراد مصاحبه‌شونده حتی گفته بود: «گوشی‌های هوشمند، شیطان چهارم در حج هستند»، اشاره‌ای به مناسکی که در آن سه نماد شیطان سنگسار می‌شوند.
برخی حتی شکایت متعصبانه دیگری هم مطرح کرده‌اند، مثلا گفته‌اند «فناوری، سفر واجب حج را بیش از حد آسان کرده است». جایی که زائران باید پیاده از یک مکان مقدس به مکان دیگر می‌رفتند، اکنون سوار بر قطارهای سریع‌السیر می‌شوند. جایی که در چادرهای ساده اقامت می‌کردند، اکنون در ۱۰ هزار چادر مجهز به تهویه مطبوع و مقاوم در برابر آتش اسکان می‌یابند. اگرچه چنین نگرانی‌هایی وجود دارد اما در واقعیت سفر حج تمتع هنوز برای زائران که باید اعمال زیارتی متعددی را انجام دهند، دشوار و گاه طاقت‌فرسا است.
پژوهشگران بریتانیایی در مقاله خود نوشته‌اند: «از زمانی که حج فناورانه شده، تجربه معنوی بنیادین زائران به‌تدریج به تجربه‌ای دیجیتالی و سایبری بدل شده است.» به گفته آنها، حج در سنت اسلامی مبتنی بر سادگی، خلوص روحی و عبادت، تأمل‌برانگیز است.
انتهای پیام
منبع: خبرگزاری ایسنا
