یک فیلم ۶۰ ساله که جامعه مذهبی را با سینما آشتی داد
ارتباط فردا: محمود کلاری – فیلمبردار مطرح سینمای ایران که جوایز بین‌المللی هم کسب کرده و به زودی فیلم «تابستان همان سال» هم به کارگردانی او در سینماها اکران می‌شود، سال قبل در مراسمی برای نمایش و نقد فیلم «خانه خدا» در موزه سینما بیان کرد، سال‌ها قبل قرار بوده یک کارگردان کانادایی یک فیلم آیمکس با فیلمبرداری او درباره حج بسازد که به دلیل خوب نبودن رابطه ایران و عربستان و تاکید آن کشور بر مشارکت نداشتن عوامل ایرانی در فیلم، کلاری شانس حضور در این پروژه را از دست داده است.
البته به نظر می‌رسد این پروژه به سرانجام نرسیده و جستجوهای اینترنتی درباره آثار سینمایی و مستندِ ساخته شدهْ مرتبط با حج نشان می‌دهد که سال قبل یک کارگردان زن سعودی «شهد امین» فیلمی سینمایی با «هجرت:سفر به خویشتن» را ساخته که درباره تاثیر حج بر جامعه و مهاجرانی است که پس از انجام این مناسک در عربستان ماندگار می‌شوند. بجز این، گویا وزارت حج عربستان هم فیلمی را درباره مناسک حج تولید کرده که به ۹ زبان زنده دنیا برای نمایش آماده شده است.
با این حال در سینمای ایران همچنان تنها فیلم مهم مرتبط با حج «خانه خدا» است که سال ۱۳۴۵ ساخته شده و در آن زمان وقتی در سینماها اکران شد تماشاگران زیادی را به سینماها کشاند.
از این فیلم مستند که به عنوان یک گنجینه سینمایی شناخته می‌شود، نگاتیوی باقی نمانده و چند سال قبل از روی پزیتیوهای به‌جامانده، نسخه‌ای به سفارش فیلمخانه ملی ایران در «شرکت پیشگامان سینمای آریا» ترمیم و بازسازی شد که در بهار سال ۱۳۹۶ در جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد.
یکی از بحث‌های مهم درباره این فیلم، فارغ از ارزش تاریخی و سندگونه آن، به قطعی نبودن نام فیلمسازش برمی‌گردد چرا که در منابع زیادی نام جلال مقدم به عنوان کارگردان مستند «خانه خدا» ذکر شده در حالی که به گواه برخی اسناد دیگر ابوالقاسم رضایی کارگردان اصلی شناخته می‌شود.
در این زمینه بخوانید:
بالاخره «خانه خدا» را چه کسی ساخته است؟
اُرد عطارپور، از مستندسازان بنام ایران «خانه خدا» را یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای مستند ایران دانسته و معتقد است: هیچ فیلم مستند دیگری نتوانسته تا این اندازه در گیشه موفق باشد.
او در همان برنامه ویژه سال گذشته موزه سینما گفته بود: محمد تهامی‌نژاد (پژوهشگر) معتقد است که این فیلم توسط آقای گلستان هدایت شده و متن ایشان توسط او بازنویسی شده است. گلستان و نعمت حقیقی این فیلم را متعلق به ابوالقاسم رضایی می‌دانستند البته آقای جلال مقدم در هیچ کجا ادعا نکرده که کارگردان این فیلم بوده است. در آن مقطع، در تبلیغات این فیلم مردم را به تماشای شکوه اسلام دعوت کرده بودند و در تبلیغ‌ها نام رضایی به عنوان تهیه‌کننده آمده است. به احتمال زیاد فردی که گروه را برای ساخت این فیلم مدیریت کرده، شخص ابوالقاسم رضایی بوده است. اما در شکل نهایی و تالیفی این اثر، فیلمبردار ها و تدوینگر، نقش بسیار زیادی داشته‌اند.
این فیلمساز با بیان اینکه در آن دوران دولت ایران از ساخت این اثر پشتیبانی وسیعی را صورت داد، افزود: در فیلم به مهمان نوازی و پیشرفت‌های کشور عربستان توجه شده است.
همچنین محمود کلاری گفته بود: یکی از برجسته‌ترین، قابل‌توجه‌ترین و مهم‌ترین سوال‌ها درباره این اثر مربوط به کارگردانی این مستند است. همچون بسیاری دیگر از فیلم‌های تاریخ سینمای ایران روایت‌های مختلفی پیرامون این فیلم وجود دارد. همانطور که می دانید جلال مقدم چهره‌ای شناخته شده در سینما است. آقای ترابی که زمانی در سینمای مستند فعال بودند و در مقطعی سمتی در وزارت ارشاد برعهده داشته بر این باور بودند که اصلا آقای مقدم همراه این سفر نبودند بلکه در مرحله تدوین فیلم به آن ورود پیدا کردند. سوال این است که در فیلمی مانند «خانه خدا» شخص کارگردان در اجرا چه نقشی برعهده دارد؟ در این اثر نیاز بوده تا مناسک مختلف ثبت شود و کارگردان بر روی فیلمبرداری هر بخش تاکید نداشته و فیلمبرداران اثر، خود به این موضوع واقف بودند. مرحله اساسی چنین مستندهایی به مونتاژ بازمی‌گردد، زیرا تدوین فیلم سمت و سوی چنین اثری را با توجه به نوع تالیف کارگردان تعیین می‌کند.
به گفته او، «در زمان تولید این فیلم بجز ایران و مصر، سایر کشورهای مسلمان از قابلیت فنی برای تولید چنین آثاری بی‌بهره بودند. سال‌ها پیش غیر مسلمانان اجازه ورود به کعبه را نداشتند و یک کارگردان کانادایی به نام سالازار بر اساس مسجد مدینه ساختاری ویژه را برای تولید یک مستند طراحی کرده بود. او قصد داشت یک فیلم آیمکس درباره حج بسازد و می‌خواست عوامل فنی فیلم خود را از میان مسلمانان انتخاب کند و به من پیشنهاد همکاری داد. به دلیل فیلمبرداری این اثر به صورت آیمکس، قرار شد که من مدتی در لس آنجلس حضور پیدا کنم و دوره‌هایی را بگذرانم. در آن مقطع روابط میان ایران و عربستان خوب نبود و مسئولان این کشور اعلام کردند که نباید هیچ یک از عوامل این اثر ایرانی باشند به همین دلیل، من شانس همکاری در آن پروژه را از دست دادم. البته در آن مقطع در عربستان سعودی، فیلمبرداری و تهیه تصویر با مشکلات بسیاری همراه بود. احمد شیرازی یکی از متبحرترین فیلمبرداران به شیوه دوربین روی دست و کار با دوربین بدون سه پایه بود که احتمالا پلان‌های مربوط به صفا و مروه توسط ایشان فیلمبرداری شده است. من عمیقأ بر این عقیده هستم که «خانه خدا» به گونه‌ای توأم با ترس فیلمبرداری شده و این موضوع در سراسر فیلم مشهود است. این اثر اولین و تنها فیلمی بود که من همراه با پدرم آن را در سینما دیدم.»
کلاری بیان کرده بود: «خانه خدا» به دلیل شرایط مذهبی از کاربرد موسیقی محروم بوده و محدودیت‌های زیادی بر آن اعمال شده است. همچنین بخش‌های مربوط به قربانی کردن در مراسم حج از جمله مواردی است که مشخص است گروه فیلمبرداری در نشان دادن این اتفاق با محدودیت روبه‌رو بوده‌اند. در آن مقطع برخورد شرطه‌های حاضر در مراسم حج با فردی که دوربین به دست داشت، همچون کسی بود که اسلحه‌ای را حمل می‌کرد و این موضوع نشان می‌دهد که ساخت این فیلم با تحمل دشواری های بسیار زیادی به نتیجه رسیده است.
وی گفته بود: در آثار این‌چنینی کارگردان نقش عملی کم‌تری را برعهده دارد زیرا محدودیت بسیاری در مسیر تولید و ساخت این فیلم وجود داشته است. در آن دوران عمل دکوپاژ و شکل اجرا وابسته به فیلمبردار بود و این موضوع در تولید «خانه خدا» وجود داشته است. کارگردان و عوامل فیلم در انتخاب فیلمبردار هوشمندانه عمل کردند و طبق جریان مرسوم آن‌سال‌ها برای تولید چنین اثری از فیلمبردار خبری استفاده نکردند زیرا آن‌ها به حقیقت کار خود واقف بودند. این فیلم باعث آشتی دادن طبقه‌ای از جامعه با سینما شد و به همین دلیل «خانه خدا» دارای نقش مهم و انکار نشدنی در تاریخ سینمای ایران است.
بخشی از مراحل بازسازی و ترمیم مستند «خانه خدا» را در ادامه می‌بینید:
انتهای پیام
منبع: خبرگزاری ایسنا
